ضرورت استفاده از کتابدار بالینی در بیمارستان ها، کتابداران مراکز پزشکی باید با پزشکان به یک گفتمان مشترک برسند - وبلاگ ساعت

به گزارش وبلاگ ساعت؛ روز شمار تقویم نشان می دهد امروز 19 آذرماه؛ روز پرستار است؛ شاید ارتباط این روز با کتاب، کتابخانه و کتابدار کمی عجیب به نظر برسد، اما وقتی با مفهوم کتابخانه های بیمارستانی و نقش موثر کتابداران پزشکی (یا بالینی) آشنا شوید؛ درک می کنیم که کتابدار بالینی؛ تا چه میزان در جهت پیشگیری، درمان و پیگیری بعد از درمان؛ می تواند نقش موثری داشته باشد. کتابداران پزشکی؛ با داشتن اطلاعات پژوهشی و مهارت های بالینی می توانند یاری مهمی برای پزشکان باشند. افرادی که همیار کادر درمان اند و پرشکان را در فرایند سلامت بیماران با اطلاعات روز همراهی می نمایند.

مسعود محمدی، عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی استان گلستان و مدیر اطلاع رسانی پزشکی و منابع علمی این دانشگاه است. او 10 سال است که در بخش کتابخانه های پزشکی و بیمارستانی فعالیت می نماید. روز پرستار بهانه ای شد تا به سراغ کتابخانه های بیمارستانی برویم و از شرایط این کتابخانه ها مطلع شویم. محمدی، رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه علوم پزشکی استان گلستان این گپ و گفت؛ از شرایط کتابخانه های بیمارستانی در ایران صحبت کرد؛ کتابخانه هایی که از دیدگاه او؛ محلی از اعراب تخصص ندارند و فاصله شان با استانداردهای دنیای و حتی کشور های در حال توسعه زیاد است.

کارکرد کتابخانه های بیمارستانی در ایران چگونه است؟ این شرایط با استانداردهای بین اللمللی چقدر فاصله دارد؟

شرایط کتابخانه های بیمارستانی ما با شرایط ایده ال و آنچه درسطح دنیای و بین المللی دنبال می گردد؛ فاصله زیادی دارد. حتی اگر شرایط ایده ال را در نظر نگیریم؛ کتابخانه های بیمارستانی کشور ما باز هم در مقایسه با کشورهای در حال توسعه دارای استانداردهای ضعیف تری است. شاید گفتن این واقعیت تلخ باشد اما باید بدانیم که ما در زمنیه تربیت کتابدار پزشکی یا بالینی تقریبا فعالیت موثری ننموده ایم؛ هرچند دانشگاه های علوم پزشکی تهران و اصفهان اقدامات خوبی را در این زمینه انجام داده اند و کوشش می نمایند کتابداران بالینی را وارد فرایند تخصصی نمایند اما متاسفانه هنوز نگاه ما به کتابداران پزشکی و کتابخانه های بیمارستانی، سنتی است.

کتابدار بیمارستانی بر اساس تعریف تازهی که در متون مدرن کتابداری آمده است؛ باید دو مهارت بالینی و پژوهشی بودن را همزمان داشته باشد. در تعریف تازه؛ کتابدار بالینی جزئی از کادر درمان است که مستقیم در فرایندهای درمانی نقش دارد. این تعریف، شعار نیست و در حال حاضر در کشورهای پیشرفته به مرحله عمل رسیده است. کتابدار بالینی مشاور پزشک و کسی است که منابع اطلاعاتی برای پزشک را تامین می نماید. کتابداران پزشکی که در ایران با نام کتابداران بالینی شناخته می شوند؛ هر چند آن ها در تمام مراحل درمان تاثیرگذارند اما در دو مرحله پیشگیری و پیگیری بعد از درمان، نقش مهم تری را ایفا می نمایند.

چرا کتابخانه های بیمارستانی در ایران کارکرد واقعی و تخصصی خود را پیدا ننموده اند؟

اولین مساله ای که باعث شده کتابخانه های بیمارستانی کارکرد لازم خود را در کشور ما نداشته باشند این است که آموزش ها و سرفصل های آموزشی که برای تربیت کتابداری بالینی ارائه می کنیم، بسیار قدیمی است و این آموزش های آکادمیک عملا خروجی موفقی برای کتابخانه های بیمارستانی به همراه ندارد. مساله دوم مطلعی مدرسان دانشگاهی و کسانی است که این سرفصل ها را آموزش می دهند. به طور حتم وقتی استاد دانشگاه مطلع و به روز نیست، نمی توان از دانشجویان انتظار به روز بودن داشت.

مشکل دیگری که ما در بحث اداره کتابخانه های پزشکی با آن روبرو هستیم، تعداد بسیار کم کتابداران بیمارستانی است. ما در برترین حالت در کتابخانه بیمارستانی بزرگ 600 تا 700 تختخوابی، یک کتابدار داریم که لزوما کتابدار بالینی و بیمارستانی هم نیست! علی رغم این که آیین نامه کتابخانه های بیمارستانی استاندارد در سطح وزارت بهداشت و درمان تدوین شده است اما هنوز اقدامات موثری برای استاندارد سازی کتابخانه های بیمارستانی در کشور انجام نشده است.

بر اساس این استاندارد، (اگر حالت فرضی را درنظر بگیریم) برای یک بیمارستان 500 تختخوابی حداقل 5 تا 10 کتابدار خبره و متخصص احتیاج است تا آن ها بتوانند به تناسب احتیاج گروه های آموزشی و دپارتمان های درمان، در حوزه ها و بخش های مختلف بیمارستانی حضور پیدا نمایند، اما متاسفانه هنوز در ساختار سازمانی کتابخانه های بیمارستانی، این ضرورت و احتیاج از سوی جامعه بالینی احساس نشده است.

متاسفانه در حوزه سازمانی و ساختار تشکیلاتی وزارت بهداشت و درمان، برای استخدام کتابدار بالینی؛ معیار سنجش معینی وجود ندارد هرکسی که مدرک کتابداری داشته باشد، می تواند وارد کتابخانه های بیمارستانی گردد؛ حتی اگر مدرک کتابداری اش عمومی باشد. این شرایط باعث می گردد فرد با هر سطح دانشی وارد کتابخانه های پزشکی گردد.

کتابخانه های پزشکی باید یک ممیزی خوب در به کارگیری کتابداران بالینی متخصص داشته باشند؛ زیرا کتابخانه های پزشکی، کتابخانه هایی تخصصی اند و کتابداران صرف داشتن مدرک کتابداری نمی توانند این کتابخانه ها را اداره نمایند زیرا مدرک گویای تخصص، مهارت و دانش فرد برای اداره کتابخانه پزشکی نیست اما متاسفانه این ممیزی و ارزیابی سازمانی در به کارگیری کتابداران بالینی متخصص لحاظ نمی گردد.

رشته کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی زیر نظر وزارت بهداشت و درمان است و از زیر شاخه های علوم پزشکی محسوب می گردد. چرا اکنون این رشته مهجور است؟

کتابداران بالینی باید تحصیلات خود در رشته کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی در مقاطع مختلف در دانشگاه های علوم پزشکی کشور بگذراند و زیر نظر وزارت بهداشت و درمان دوره های تخصصی را طی نمایند، سپس وارد کتابخانه های بیمارستانی شوند. البته این فرم از وارد شدن به کتابخانه های بیمارستانی؛ فقط در حالت ایده ال است اما متاسفانه اکنون کتابداران با مدرک کتابداری صرف هم می توانند به عنوان کتابدار بالینی در کتابخانه های بیمارستانی فعالیت نمایند.

کتابخانه های بیمارستانی متاسفانه با تعداد کم کتابداران بیمارستانی متخصص رو به رو هستند و همین تعداد کم، کتابداران توانمندی هم نیستند. ازطرف دیگر، تعداد متقاضیان رشته کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی به شدت در حال کم شدن است و این رشته جزء آخرین اولویت های دانشجویان پزشکی برای انتخاب رشته دانشگاهی است و معین است با این رویکرد، دانشجویانی که نمرات پایین تر و ضعیف تری دارند وارد این رشته می شوند.

واقعیت این است که تعداد دانشجویان و کتابداران بالینی در ایران بسیار کم است و متاسفانه همین تعداد کم توانمندی لازم را برای اداره کتابخانه های بیمارستانی را ندارند و در عین حال برای همین تعداد بسیار کم، بازار کار و موقعیت شغلی مناسب تعریف نشده است.

پیشنهاد شما برای اداره کتابخانه های بیمارستانی با نیروهای متخصص چیست؟

راه چاره کوتاه مدت این است که در سطح ملی برای تربیت کتابداران بالینی دوره های آموزشی فوری برگزار گردد. این دوره می تواند با همکاری دو معاونت تحقیقات و فناوری و آموزشی وزارت بهداشت و درمان برگزار گردد. نکته مهم در برگزاری این دوره ها این است که کتابدارانی که اکنون در کتابخانه های بیمارستانی مشغول به فعالیت هستند، این دوره ملی را بگذارنند و اگر این دوره را با موفقیت طی نکردند، دیگر در کتابخانه های بیمارستانی به کار گرفته نشوند؛ زیرا این کتابخانه ها به نیروی متخصص احتیاج دارند.

گام بلندمدت برای اداره کتابخانه های بیمارستانی با نیروی متخصص این است که سرفصل های آموزشی برای تربیت کتابداران رشته کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی به روز گردد. سرفصل های آموزشی ما در این بخش به شدت قدیمی است و با استاندارد دنیای فاصله دارد. از طرف دیگر به نظر می رسد رشته کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی باید تغییر نام دهد زیرا این نام به هیچ عنوان بیانگر رسالت و کاری که اکنون کتابداران در کتابخانه های بیمارستانی انجام می دهند، نیست. همین مساله یک عامل بازدارنده است که دانشجویان خوب وارد این رشته نشوند و دانشجویان با نمرات پایین به رشته راه پیدا نمایند.

منابع کتابخانه های علوم پزشکی در ایران از نظر به روز بودن چه شرایطی دارند؟

بیشتر کتابخانه های پزشکی از نظر منابع چاپی مسئله ای ندارند و بودجه خوبی برای خرید منابع چاپی در کتابخانه های بیمارستانی وجود دارد. محتوای مورد تعریف کتابخانه های بیمارستانی در حوزه منابع الکترونیک با کتابخانه های دیگر تفاوت دارد. منابع الکترونیک در کتابخانه های بیمارستانی شامل مجلات الکترونیک، مولتی مدیاها(چندرسانه ای)، فایل های آموزشی و منابعی است که در پزشکی مبتنی بر شواهد کاربرد دارد. در کتابخانه های بیمارستانی اندازه استفاده و دسترسی به منابع الکترونیک و به روز بسیار مهم است.

خرید منابع کتابخانه های بیمارستانی در ایران به صورت یکپارچه و کنسرسیومی از سوی وزارت بهداشت و درمان صورت می گیرد. ایران تا چند سال گذشته که مشکل بودجه و تحریم کمرنگ تر بود، از نظر دسترسی به منابع تازه آموزشی و پژوهشی جزء کشورهای خوب و حتی پیشرو بود اما دو سال اخیر، دسترسی به منابع روز علم پزشکی برای کتابداران بالینی بسیار کم شده است.

دسترسی به پایگاه های اطلاعاتی در پزشکی مبتنی بر شواهد برای یک پزشک از نان شب واجب تر است و وزارت بهداشت و درمان نباید به خاطر محدودیت بودجه استفاده از این پایگاه ها را از دستور کار خارج کند. در دو سال اخیر به خاطر کمبود بودجه و تحریم، امکان دسترسی به بعضی سایت های معتبر علمی دنیا از بین رفته است و دسترسی های ما به منابع روز پزشکی دنیا اکنون به صورت انفرادی و با تکیه بر ارتباطات رفاقی و محبت آمیز است و دسترسی رسمی به منابع روز، بعضا وجود ندارد.

کتابخانه های بیمارستانی باید چه کار نمایند تا محل ارجاع پرستاران و پزشکان باشند؟

کتابخانه های بیمارستانی اول باید نگاه خود را تغییر دهند و معنای مدرن کتابخانه را مد نظر قرار دهند. بر همین اساس باید دیوارهای کتابخانه ای فرو بریزد زیرا در معنای مدرن دیگر کتابخانه به معنای فیزیکی کاربرد ندارد و ملاک نیست. منابع علمی روز دنیا در کتابخانه های بیمارستانی باید در دسترس باشد و این منابع در بخش های مختلف درمانی و جلسات تخصصی بالینی در بیمارستان ها محل بحث و آنالیز باشند. کتابدار باید خودش فعالانه وارد بخش ها گردد و حتی بر بالین مریض حاضر گردد تا بتواند از منابع اطلاعاتی که کسب نموده استفاده کند.

کتابدار متخصص بالینی با دانش بالینی کافی می تواند محل ارجاع پزشک باشد و برای این منظور باید یک ادبیات و گفتمان مشترک میان کتابداران بالینی و پزشکان شکل بگیرد و کتابدار بالینی بتواند از مهارت های بالینی و منابع اطلاعاتی خود همراه با تیم درمان استفاده کند.

یک کتابدار بالینی خوب، بهتر است با مفاهیم اولیه پژوهش آشنا باشد و گرنه نمی تواند وارد محیط بیمارستانی گردد. در عین حال او بهتر است زبان انگلیسی بداند و راه چاره تمام این آیتم ها این است که سواد پژوهشی کتابخانه ارتقا پیدا کند،